Anadilde eğitim: Dünyada yaygın uygulama modelleri

Dünyada anadilde eğitimde ne tür uygulamalar vardır? Anadilde eğitim yapılırken resmi dil ne zaman öğretilmeye başlanmaktadır? Yaygın olarak, yalnızca anadilde mi yoksa iki dilli mi yapılmaktadır.

1. GIRIŞ

30 Eylül 2013 tarihinde Başbakan Recep Tayyip Er­doğan tarafından açıklanan Demokrasi Paketinin en önemli düzenlemelerinden biri, özel okullarda Türkçe dışındaki dil ve lehçelerde (anadilde) eğitim yapılma­sına imkân verilmesidir. Anadilde eğitim, uluslararası sözleşmelerde de vurgulandığı üzere bir haktır. Türki­ye’de şimdiye kadar, anadilde eğitimin yapılıp yapıla­mayacağı ekseninde bir tartışma yürütüldü. Açıklanan Demokrasi Paketinden sonra artık tartışılması gereken husus, anadilde eğitim uygulamalarının nasıl olabile­ceğidir. Bu Perspektif, Türkiye’de çok az tartışılan, ana­dilde eğitimin nasıl gerçekleştirildiğini farklı birçok ülke örneğini kıyaslayarak sunmaktadır.

Anadilde eğitim uygulamasının hayata geçirilebil­mesi için, tartışılması gereken çok önemli hususlar vardır:

Dünyada anadilde eğitimle ilgili ne tür uygula­malar vardır?

Resmi dil ne zaman öğretilmeye başlanmalıdır?

Yalnızca anadilde mi eğitim yapılmalı yoksa iki dilli eğitim mi yapılmalıdır?

Elinizdeki Perspektif, uluslararası örneklerden hareketle bu tartışmalara katkı yapmak amacındadır. Önümüzdeki günlerde, bu konuyu çok daha kapsamlı bir şekilde ele alan bir SETA Analiz yayımlanacaktır.

2. ANADILDE EĞITIM HAKKI

Birçok uluslararası sözleşme ve belge, anadilde eğiti­mi açıkça bir hak olarak kabul etmektedir. Sözgelimi, “Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme”, “Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Söz­leşmesi”, “Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azın­lıklara Mensup Olan Kişilerin Haklarına Dair Bildiri” ve “Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı”, kamu okulları haricinde ailelerin taleplerine uygun bir şekil­de, kendi din, ahlak ve dil eksenli kamu okullarından farklı okulların kurulmasına izin vermesi ve anadilde eğitim yapılmasını sağlaması gerektiğini belirtmekte­dir (Birleşmiş Milletler, 1966, 1992; Council of Euro­pe, 1992; UNESCO, 1960).

Bu belgeler, anadilde eğitimi öncelikle bir hak olarak tanımlamakta ve devletin anadilde eğitimi sağ­laması için gerekli tedbirleri alması gerektiğini vur­gulamaktadır. Ayrıca, bu belgeler; yapılacak eğitimin isteğe bağlı olmasını, ulusal topluluğun kültür ve dili­ni anlamaktan ve topluluk etkinliklerine katılmaktan alıkoyacak veya ulusal egemenliğe zarar verecek şekil­de olmamasını şart koşmaktadır (Council of Europe, 1992; UNESCO, 1960).

3. ANADILDE EĞITIM MODELLERI

Birden fazla resmi dilin olduğu ve resmi dil/ler hari­cinde farklı dillerin konuşulduğu ülkelerde, anadilde eğitimin nasıl yapılacağı oldukça önemli bir meseledir. Anadilde eğitimin nasıl ele alındığı ve yapıldığı, ülkele­re göre farklılaşmaktadır. Ülke örnekleri incelendiğinde anadilde eğitim farklı okul türleri (kamu, kamu destekli özel okul, özel okul) ve farklı öğretim biçimleri (eğitim dili olarak anadil, iki dilli eğitim, seçmeli ders olarak anadil) ile gerçekleştirilmektedir. Bazı ülkelerde birden fazla okul türü ve öğretim biçimi aynı anda uygulan­maktadır. Aşağıda farklı okul türleri ekseninde anadilde eğitimin nasıl gerçekleştirileceği tartışılacaktır.

3.1. Kamu Okullarında Anadilde Eğitim

Birden fazla resmi dilin olduğu ya da bir dile yasal bir statü verilen ülkelerde anadil eğitimi doğrudan kamu okullarında yapılmaktadır. Avrupa’daki birden fazla resmi dile sahip ülkeler olan Belçika, İsviçre ve Fin­landiyada belirli bir dilin konuşulduğu bölgelerde, doğrudan anadilde eğitim yapılmaktadır. Örneğin, Belçika’da farklı dilsel bölgelerde her bölge kendi di­linde ve diğer resmi dillerde eğitimi kamu okullarında sunmaktadır. Benzer bir şekilde Finlandiya’da İsveçli­lerin yoğun olarak yaşadığı bölgede İsveççe eğitim ya­pılmaktadır. Dört resmi dil ve 26 Kantondan oluşan İsviçre’de, her Kanton kendi resmi dil/lerinde eğitim yapmaktadır. Çok dilli küçük bir ülke olan Lüksem­burg’da ise anadilde eğitim okul hayatı boyunca çok dilli olarak yapılmaktadır: Lüksemburgçaya ilaveten, Almanca ve Fransızca gibi diller kamu okullarında za­man içinde öğretilmekte, dersler bu üç dilde gerçekleş­tirilmektedir (Eurypedia, 2013).

Çin, Rusya ve Hindistan gibi hem coğrafi olarak oldukça büyük hem de çok farklı etnik/ulusal unsur­ların yaşadığı ve bu farklı etnik/ulusal unsurların dil­lerini öğrenmesinin ve kullanmasının anayasal/yasal güvence altına alındığı ülkelerde, her topluluk kamu okullarında kendi dilinde eğitim hakkına sahiptir. Çin, Hindistan ve Rusya’da azınlık diline ilaveten res­mi diller olan Çince, Rusça, Hintçe ve İngilizce dilleri­ni öğrenmek yasal güvence altındadır (Pandharipande, 2002; Rong, 2007; Zamyatin, 2012).

Birden fazla özerk bölgenin olduğu, farklı böl­gesel dillerin konuşulduğu ve yasal olarak bu dillerin tanımlandığı İspanya’da anadilde eğitim uygulamaları oldukça çeşitlidir. İspanya’nın özerk bölgelerinde res­mi dilde ya da eş-resmi dilde eğitim yapılmaktadır. İspanya’da her özerk bölgede birden fazla model aynı anda uygulanabilmektedir: İspanyolcanın eğitim dili olduğu ve öğretildiği model; iki dilli model; İspanyol­canın eğitim dili olduğu fakat diğer dilin de öğretildiği model; özerk bölgenin dilinin eğitim dili olduğu mo­del. Birden fazla dilin konuşulduğu İspanya’da herke­sin İspanyolca öğrenmesi ise esastır (Eurypedia, 2013).

Kanada’nın resmi dili İngilizce ve Fransızca oldu­ğundan bu iki dilde eğitim sadece bir dilin yoğun ola­rak konuşulduğu bölgelerde değil herkese sunulmak­tadır. Fransızca kökenli bir aile çocuğunun İngilizce eğitim almasını istediğinde ya da tam tersi durumda bu imkân, kamu okullarında öğrencilere sunulmakta­dır. Ayrıca, Kanada’da, kamu okullarında yeterli talep olduğu takdirde farklı dillerde iki dilli eğitim yapılabil­mektedir. Bu çerçevede Ukraynaca, Almanca ve İbrani­ce eğitim dili olarak kullanılmaktadır (Burnaby, 2006).

Ülke örnekleri incelendiğinde bazı ülkelerde, kimi dillerde eğitim hakkı tanınırken, kimi dillerde ise bu hak kamu okullarında kısıtlanmaktadır. Örneğin, İsveç’te özel statüye sahip olan Samiler kamu okullarında kendi dillerinde ve müfredatlarında eğitim yapabilmektedir­ler. Ancak İsveçli Finliler ile Meankeliler kamu okulla­rında kendi dillerinde eğitim yapmamaktadırlar (Laino, 2001). İtalya’da ise Slovence ve Ladin dili eğitim dili olarak kullanılırken, Arnavutça eğitim dili olarak kulla­nılmamaktadır (Belluscio, 2010; Eurypedia, 2013).

3.2. Kamu Kaynakları ile Desteklenen Özel Okullar

Bölgesel ve azınlık dilinin anayasal olarak resmi dil statüsüne sahip olmadığı ülkelerde, kamu tarafından desteklenen özel okullarda anadilde eğitim yapılması

ANADILDE EĞITIM: DÜNYADA YAYGIN UYGULAMA MODELLERI

sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Bu uygulamada, anadilde eğitim özel okullarda yapılmakta, ancak bu okullar kamu kaynakları ile finanse edilmektedir. Bu uygulamanın olduğu her ülkede kamu kaynaklarının bu okulları ne ölçüde desteklendiği hususu ise, fark­lılaşmaktadır. Bu okullarda eğitim ya anadilde ya da iki dilli olarak gerçekleştirilmektedir. Örneğin, Al­manya’da bazı eyaletlerde Danca, Sorbca ve Frizcede (Eurypedia, 2013); Fransa’da Occitan, Breton ve Bask dilleri ile Almancada (örn. Berthoumieux, 1998); Hollanda’da Frizcede (Ytsma, 2007); İsveç’te ise Fin, Meankeli ve Sami dilinde (Laino, 2001) eğitim yapan kamu destekli özel okullar vardır.

3.3. Özel Okullar

Kamu ya da kamu destekli olarak anadil eğitimin su­nulduğu ülkelerde doğal olarak özel okullarda da ana­dil eğitimi sunulmaktadır. Birçok ülkede bulunan ve devletten kaynak almayan bu özel okullar çok daha esnek bir yapıya sahiptirler. Örneğin İsviçre’de alter­natif özel okullara imkân tanınmakta ve farklı dil ve dinden gelenler, özel okul açabilmektedir. Bu okullar belirli bir akademik niteliği taşımaları kaydıyla istediği türden eğitim verebilmektedir (Eurypedia, 2013).

4. ANADILDE EĞITIM UYGULAMALARINDAKI GENEL EĞILIMLER

Anadilde eğitim uygulaması, ister kamu okullarından ister kamu destekli özel okullarda olsun, bir uygulama olarak ilk sınıflarda yoğun bir şekilde gerçekleşirken, ikinci ya da üçüncü sınıftan sonra resmi dil de öğretil­mektedir. Ortaokul düzeyine geldikçe, eğitim iki dilli olarak gerçekleşmektedir. Derslerin bir kısmı resmi dilde diğer kısmı ise anadilde gerçekleştirilmektedir. Sınıf düzeyi yükseldikçe, anadilin müfredattaki etkisi azalmaktadır. Lise düzeyine geldiğinde anadilde eğitim genellikle yapılmamaktadır. Çin, Hindistan, Rusya, Fransa, Hollanda, İsveç gibi birçok ülkede lise düze­yinde öğrenim, resmi dile dönmektedir. Bu, söz ko­nusu ülkelerdeki yasal düzenlemelerden kaynaklanan birsorun değildir sadece. Lise düzeyinde resmi dilde eğitim toplumsal talep olarak da ortaya çıkmaktadır. Bunun en temel nedenlerinden birisi resmi veya hâ­kim dilin iyi öğrenilmemesinin, anadil topluluğunun iş, ekonomi ve siyasal yaşamın merkezinden uzaklaş­masına ve başka dezavantajlara neden olabilmesidir.

Azınlık/bölgesel/etnik grubun diline özel statü ve­rilmeyen ülkelerde yaygın bir uygulama ise anadilde eği­tim yapan okulların kamu kaynakları ile finanse edilme­sidir. Avrupa’daki birçok ülkede bu uygulama takip edil­mektedir. Bumodel, maddi durumu yetersiz olan ama çocuğunun anadilinde eğitim almasını isteyen ailelere imkân sunmaktadır. Buna ilaveten, bu okullar devlet tarafından finanse edildiğinden, devlete karşı akademik nitelik konusunda, daha hesap verebilirdir.

Anadilde eğitim bir hak olduğu kadar resmi dilin öğrenimi de ulus-devletin egemenliğini ve toplumsal bütünlüğü korumak için bir önkoşuldur. Etnik/ulusal ya da bölgesel dil öğretilirken, resmi dil de mutlaka öğretilmektedir. Uluslararası sözleşmelerde, ulusal egemenliği ve toplumsal bütünlüğü korumak adına ulusal resmi dilin de mutlaka öğretilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

5. SONUÇ VE ÖNERILER

30 Eylül 2013 tarihinden itibaren, yeni demokratik kazanımlar elde eden ve bu çerçevede özel okullar­da anadil eğitimi verilmesinin yolunu açan Türkiye, pratik bir sorun olarak anadilde eğitimin nasıl uy­gulanacağını çözmek durumundadır. Önümüzde ce­vaplanması gereken uygulamaya yönelik birçok soru bulunmaktadır:

Eğitim tamamen anadilde mi yoksa iki dilli mi yapılacak?

Hangi sınıf düzeyinde ve derslerde anadilde eği­tim yapılacak?

Resmi dil ile eğitim ne zaman başlayacak?

Resmi dilin anadil eğitimi içindeki önemi ne ka­dar olacak?

Öncelikli olarak bu sorulara cevap verilmesi gerek­mektedir. Daha da önemlisi, artık anadilde eğitim vere­cek öğretmenlerin yetiştirilmesi ve istihdamı, müfreda­tı, ders kitapları ve öğretim materyalleri gibi hususların dikkatlice ele alınması gerekmektedir. Bu Perspektifte

ortaya konan dünya örnekleri, Türkiye’de uygulanacak olan anadilde eğitime ilişkin önemli bir kavramsal ve pratik zemin oluşturma potansiyeline sahiptir.

Bu çerçevede üç husus öne çıkmaktadır:

1. İlköğretimin ilk yıllarında yalnızca anadilde eği­tim yapılırken, ikinci ya da üçüncü sınıftan itiba­ren haftada 2-3 saatresmi dil eğitimi başlamakta­dır. Sınıf düzeyi ilerledikçe resmi dilin müfredat­taki etkisi artmaktadır.

2. Anadilde eğitimi sağlayacak olan özel okullara ya da belirli bir gelir düzeyinin altındaki velilere kamu desteği hususu tartışılmalıdır.

3. Bir hak olan anadilde eğitim yapılırken, resmi dil de mutlaka öğretilmelidir. Uluslararası sözleşme­lerde de vurgulandığı üzere bu hak, ulusal bütün­lüğü ve toplumsal birlikteliği geliştirmek üzere kullanılmamalıdır.

Zafer Çevik

KAYNAKLAR

Belluscio, G.(2010). Regional dossier: The Albanian language in education in Italy. Fryslan: Mercator.

Berthoumieux, M. ve Willemsma A. (1998). Occitan: The Occitan language in education in France. Fryslan: Mercator.

Birleşmiş Milletler. (1966). Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin Onaylanması Hakkında Karar. http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/metin134.pdf

Birleşmiş Milletler. (1992). Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities. http://www2.ohchr.org/english/law/minorities.htm

Burnaby, B. (2006). Language policy and education in Canada. S. May ve N. Hornberger (Eds.), Encyclopedia of language and education, içinde (ss. 331-341). New York: Springer.

Council of Europe. (1992). Euopean Charter for Regional or Minority Languages. http://conventions.coe.int/treaty/en/ Treaties/Html/148.htm

Eurypedia. (2013). European encyclopedia on national education systems.https://webgate.ec.europa.eu/fpfis/mwikis/eurydice/ index.php/Main_Page

Laino, J. (2001). Meänkieli and Sweden Finnish: The Finnic languages in education in Sweden. Fryslan: Mercator.

Pandharipande, R.V. (2002). Minority matters: Issues in minority languages in India. International Journal on Multicultural Societies, 4 (2), 1-30.

Rong, M. (2007). Bilingual education for China’s ethnic minorities. Chinese Education and Society, 40 (2), 9–25.

UNESCO. (1960). Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme. http:// insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/Books/khuku/egitim_hakki/ egitim_hakki_egitimde_ayrimciliga_karsi_sozlesme.pdf

Ytsma, J. (2007). Frisian: The Frisian language in education in the Netherlands. Fryslan: Mercator.

Zamyatin, K. (2012). The education reform in Russia and its impact on teaching of the minority languages: an effect of nation-building? Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe,11 (1), 17–47.